Το ΙΔΕΜ χαρτογραφεί 45 χρόνια γεννήσεων–θανάτων: από την εθνική εικόνα της υπογεννητικότητας μέχρι τις τεράστιες περιφερειακές αποκλίσεις που «λυγίζουν» κοινωνική συνοχή και ανάπτυξη.
Τι αλλάζει πραγματικά: πίσω από τον εθνικό μέσο όρο κρύβεται άλλη Ελλάδα
Η υπογεννητικότητα στην Ελλάδα δεν είναι μόνο εθνικός δείκτης· είναι και χάρτης ανισοτήτων. Σύμφωνα με τον αφυπηρετήσαντα καθηγητή Δημογραφίας Βύρωνα Κοτζαμάνη (ΙΔΕΜ – Focus 2, 2025), τα φυσικά ισοζύγια (γεννήσεις μείον θανάτους) από το 1980 έως σήμερα αποκλίνουν δραματικά ανά νομό. Η διαπίστωση αυτή αφορά άμεσα την κοινωνική συνοχή, την τοπική οικονομία και τον σχεδιασμό πολιτικών.
Σε εθνικό επίπεδο, η χώρα πέρασε από θετικά ισοζύγια (1951–2010, με εξαίρεση 1998–2003) σε μόνιμα αρνητικά μετά το 2010: από +4,3 χιλ. καθαρούς θανάτους το 2011 φτάσαμε σε +58,5 χιλ. το 2024. Την περίοδο 2011–2024 καταγράφονται 510 χιλ. περισσότεροι θάνατοι από γεννήσεις, συμβάλλοντας σε συνολική μείωση πληθυσμού ~715 χιλ. (ΕΛΣΤΑΤ).
Γιατί συνέβη;
-
Γήρανση: οι 65+ αυξήθηκαν από 520 χιλ. (1951) σε ~2,5 εκατ. σήμερα, άρα οι θάνατοι υπερδιπλασιάστηκαν.
-
Λιγότερες γεννήσεις: από 148 χιλ. (1980) σε 68,5 χιλ. (2024) και ακόμη λιγότερες το 2025. Οι γενιές 1955–1985 κάνουν λιγότερα παιδιά και αργότερα (περίπου <1,5 παιδί για όσες γεννήθηκαν γύρω στο 1985, από ~2 για τις γενιές 1940–1960).
Ο χάρτης των 51 νομών: από «μαύρες τρύπες» έως νησίδες αντοχής
Ο Κοτζαμάνης μελετά για πρώτη φορά τα Φυσικά Ισοζύγια ανά νομό (1980–2024) και βρίσκει τεράστια διασπορά:
-
15 νομοί με περισσότερους θανάτους από γεννήσεις για 41+ από τα 45 έτη!
-
Μόλις 3 νομοί (Ρέθυμνο, Δωδεκάνησα, Ηράκλειο) είχαν αρνητικά ισοζύγια μόνο 1–4 χρόνια.
-
5 νομοί κινούνται κοντά στον εθνικό ρυθμό (αρνητικά Φ.Ι. για ~20 χρόνια).
-
19 νομοί έχουν αρνητικά Φ.Ι. για 30–39 χρόνια.
-
Στις ακραίες περιπτώσεις, Αρκαδία, Λακωνία, Λευκάδα, Μεσσηνία, Φωκίδα, Λέσβος: 45 συνεχόμενα χρόνια με περισσότερους θανάτους από γεννήσεις.
-
Αντίθετα, το Ρέθυμνο εμφάνισε αρνητικό ισοζύγιο μόνο για 1 χρονιά.
Τι τα εξηγεί; Η μεταπολεμική εσωτερική/εξωτερική μετανάστευση και οι διαφορές γονιμότητας των γενεών μετά το 1980 άλλαξαν τη ηλικιακή σύνθεση ανά νομό: άλλοι γέμισαν ηλικιωμένους, άλλοι κράτησαν νέους. Το αποτέλεσμα είναι πολυετείς «μείον» ισολογισμοί σε ολόκληρες περιοχές, με επίπτωση στην εργασία, στις υπηρεσίες και στο τοπικό μέλλον.
Δημογραφικά SOS: επιπτώσεις σε ανάπτυξη, υπηρεσίες και εδαφική συνοχή
-
Οικονομία: Λιγότεροι νέοι, μικρότερη κατανάλωση, στενότερη δεξαμενή εργασίας. Επιχειρήσεις δυσκολεύονται να στελεχωθούν.
-
Υπηρεσίες: Συσρρίκνωση σχολείων, πίεση σε υγεία/φροντίδα λόγω γήρανσης.
-
Συνοχή/Ασφάλεια: Άδειασμα ορεινών/αγροτικών ζωνών, διοικητική αδυναμία και υποδομές που απαξιώνονται.
-
Πολιτικές: Ένα οριζόντιο μέτρο δεν αρκεί. Χρειάζεται χειρουργικός σχεδιασμός ανά νομό.
Τι πολιτικές δουλεύουν: από το «μια λύση για όλους» στην τοπική στόχευση
1) Στήριξη τεκνογονίας με χρονικό βάθος
-
Επίδομα πρώτου/δεύτερου παιδιού κλιμακωτό σε νομούς με μόνιμα αρνητικά Φ.Ι.
-
Βρεφονηπιακοί σταθμοί παντού, πλήρη ωράρια και παιδική μέριμνα που λειτουργεί και σε μικρούς δήμους.
-
Κίνητρα στέγασης νέων (ενοίκιο/αγορά) με ρήτρες παραμονής στην περιοχή.
2) Επιστροφή και παραμονή νέων ζευγαριών
-
Φορολογικά/ασφαλιστικά bonus για όσους μετακομίζουν και εργάζονται σε νομούς «υψηλού κινδύνου».
-
Τηλεργασία + co-working με οπτικές ίνες σε μικρά κέντρα.
-
Ιατρική πρόσβαση (μαιευτικές/παιδιατρικές δομές) για να μειωθεί το «κόστος» ζωής με παιδιά.
3) Μεταναστευτική πολιτική με ενσωμάτωση
-
Νόμιμα κανάλια εργασίας σε αγροτοδιατροφικό/τουρισμό/φροντίδα.
-
Εκμάθηση γλώσσας, ένταξη παιδιών στα σχολεία.
-
Πιλοτικές εγκαταστάσεις σε νομούς με χρόνια αρνητικό ισοζύγιο, με δέσμευση υποδομών.
4) Τοπική ανάπτυξη που «κρατάει» κόσμο
-
Στοχευμένα αναπτυξιακά κίνητρα (νέα επιδότηση μισθολογικού κόστους, startup credits).
-
Υγεία – σχολεία – μεταφορές ως προϋπόθεση: χωρίς αυτά, καμία δημογραφική πολιτική δεν πιάνει.
-
Πανεπιστημιακά τμήματα/ΙΕΚ με επαγγέλματα που ζητά η τοπική αγορά.
Συμπέρασμα: το εθνικό «μείον» είναι άθροισμα πολλών τοπικών «κόκκινων»
Η υπογεννητικότητα στην Ελλάδα δεν είναι μονοχρωμη. Είναι άθροισμα πολλών τοπικών κρίσεων που τρέχουν δεκαετίες. Αν συνεχίσουμε με οριζόντιες λύσεις, θα χάσουμε ολόκληρους νομούς από τον δημογραφικό χάρτη. Η μελέτη του ΙΔΕΜ μάς λέει καθαρά: χαρτογράφηση, στόχευση, διάρκεια. Αλλιώς, το «μείον» θα παγιωθεί.