Μια παιδική ζωγραφιά έχει τόσα να σου πει!

*Έλσα Μπάρδα – Κλινικός Ψυχολόγος – Αναλύτρια Εφαρμοσμένης Συμπεριφοράς

Όταν τα παιδιά ζωγραφίζουν, χρησιμοποιούν μια δόση φαντασίας και μια δόση εμπειριών. Σκέφτονται πολύ αναλυτικά τα πάντα, και -το πιο σημαντικό- δεν τους ενδιαφέρει η γνώμη του κόσμου.

Συνήθως, απλώς σχεδιάζουν αυθόρμητα ό,τι έρχεται στο μυαλό τους και αυτό είναι που κάνει το έργο τέχνης τους εξαιρετικά ειλικρινές και αποκαλυπτικό για την ψυχοσύνθεσή τους.

Η ζωγραφική για τα παιδιά αποτελεί μια δραστηριότητα ελκυστική -αν τα ρωτήσει κανείς, δύσκολα θα πουν «όχι» στην ευκαιρία να παίξουν με τα χρώματα, τους μαρκαδόρους, τις μπογιές, να μουτζουρώσουν και να μουτζουρωθούν… Έχετε όμως αναρωτηθεί πότε τι σκέψεις και συναισθήματα μπορεί να κρύβονται πίσω από τις μουτζούρες ενός μικρού ζωγράφου;

Η παιδική ζωγραφική είναι ένα από τα εργαλεία, τα οποία χρησιμοποιώ και η ίδια ως αναλύτρια Εφαρμοσμένης Συμπεριφοράς, προκειμένου να αντλήσω πληροφορίες για τον εσωτερικό κόσμο ενός παιδιού. Είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, ειδικά για παιδιά μικρής ηλικίας ή με δυσκολίες στη λεκτική επικοινωνία.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον σχετικά με την ψυχολογική διάσταση της παιδικής ζωγραφικής και όχι τόσο της σχεδιαστικής ικανότητας. Ο συμβολικός κόσμος που αποτυπώνεται στην παιδική ζωγραφιά συνήθως αντλεί θέματα από τα ερεθίσματα του οικογενειακου και σχολικού περιβαλλοντος. Αποτελεί, στην ουσία, ενός είδους «μαρτυρία» για το τι πραγματικά εισπράττει, θέλει ή δεν θέλει από το περιβάλλον του. Μια ειλικρινή κατάθεση για τα όσα δεν μπορεί ή δεν θέλει να μοιραστεί λεκτικά.

Μέσα από την ζωγραφική, το παιδί εξωτερικεύει τον εσωτερικό του κόσμο -π.χ. φοβίες, άγχος, ανασφάλεια κτλ. Για να γίνω πιο σαφής, θα σας δώσω ένα απλό παράδειγμα μέσα από την δική μου επαγγελματικη εμπειρία. Κάποτε είχα αναλάβει ένα γλυκύτατο παιδάκι προσχολικής ηλικίας. Εκείνη την περίοδο, οι γονείς του ήταν σε διάσταση. Το παιδί μοίραζε τον χρόνο του ανάμεσα στον πατέρα και τη μητέρα του, είχε κλειστεί στον εαυτό του και δεν μιλούσε… Στο ερώτημα «με ποιον επιλέγεις να μείνεις;», η απάντηση προσαρμοζοταν ανάλογα με το ποιος από τους δύο ήταν μαζί του εκείνη την χρονική στιγμή… Οι δύο γονείς, απορροφημένοι στον εγωισμό τους και μην έχοντας λύσει τις διαφορές τους, ξέχασαν πόσο πολύ αγαπούσαν αυτό το παιδί και πως ίσως ήταν περισσότερα αυτά που τους ένωναν από εκείνα που τους χώριζαν.

Οι ζωγραφιές του παιδιού ήταν αποκαλυπτικές, «φώναζαν» ότι τους ήθελε μαζί, καθώς «απεικόνιζε» όλες τις καλές στιγμές τους μαζί! Γι’ αυτό τον λόγο αποφάσισα να συζητήσω, παρουσία και των δύο γονέων, το τι αποκάλυπταν οι ζωγραφιές του παιδιού τους. Προς έκπληξη όλων, όταν το έκανα, το παιδάκι μοιράστηκε και λεκτικά τα συναισθήματα που έκρυβε τόσο καιρό. Έτσι, οι γονείς αυτοί αποφάσισαν να δώσουν και δεύτερη ευκαιρία στον γάμο τους, μα πάνω απ’ όλα προτεραιοτητα στην ευτυχία του παιδιού τους. Έχοντας βάλει και εγώ το «λιθαράκι» μου, μια οικογένεια έσμιξε ξανά, λόγω μιας ζωγραφιάς…

Η παιδική ζωγραφική για εμάς τους ψυχολόγους δεν αποτελεί μόνο μέσο αποκρυπτογραφήσης του ψυχισμού του παιδιού, αλλά και διαγνωστικό εργαλείο σχετικά με την πνευματική του ωρίμανση, καθώς έχει εξελικτικά στάδια, τα οποία παρουσιάζω παρακάτω:

Μουτζουρώματα στην ηλικία των 2-4 ετών

Στο πρώτο υπο-στάδιο, 1-2 ετών, το παιδί ανακαλύπτει το αποτύπωμα της κίνησής του πάνω σε επιφάνειες. Ο καρπός του χεριού δεν έχει ακόμη ευκαμψία και συνήθως αποτυπώνει γραμμές με χοντροκομμενες κινήσεις, χωρίς κάποιο στόχο. Στα 2 έτη το παιδί αποκτά τον έλεγχο της κατασκευής με επαναληπτικές κινήσεις και γραμμές με ποικίλες κατευθύνσεις, σχεδίαση κύκλου -ακόμα και προσπάθεια αντιγραφής ενός σχήματος. Στα 3 έτη, η ευκαμψία στα δάχτυλα βελτιώνεται και η φαντασία εκδηλώνεται. Πλέον, οι γραμμές αρχίζουν να έχουν ένα νόημα, καθώς αντικατροπτιζουν οικεία αντικείμενα ή βιώματα από το περιβάλλον του.

Προπαραστατικό στάδιο (4-7 ετών)

Το παιδί εξελίσσεται στην τέχνη της ζωγραφικής, σχεδιάζοντας αντικείμενα ή ανθρώπους, με την διάφορά ότι συγκεντρωνεται και αποτυπώνει μόνο ότι το ενδιαφέρει -π.χ. μπορεί να μην ζωγραφίσει μια μύτη ή οι αναλογίες στο σώμα να μην αντιστοιχούν στην πραγματικοτητα. Μπορεί τα σχέδια σε αυτήν την ηλικία να μην είναι ρεαλιστικές αναπαραστασεις της πραγματικότητας, σίγουρα όμως είναι ξεκάθαρες, αυθεντικές εκδηλώσεις οπτικών ερεθισμάτων.

Σχηματικό στάδιο (7-9 ετών)

Τα απλά αφηρημένα σχέδια εξελίσσονται σε πιο σύνθετα, με τα αντικείμενα να έχουν περισσότερες λεπτομέρειες, με μεγαλύτερη οργάνωση. Τα σύμβολα των σχεδίων γίνονται πιο σύνθετα. Η γνωστική αντίληψη βελτιώνεται και αποτυπώνεται στο χαρτί με πιο ρεαλιστικές αποστάσεις και σωστά μεγέθη, που προσαρμόζονται στις συμβάσεις της οπτικής αναπαράστασης.

Τέταρτο στάδιο (9-12 ετών) 

Σε αυτό το στάδιο η κοινωνικοποιηση του παιδιού αποτυπώνεται σε μορφή ρεαλισμού στο χαρτί.

Ψευδονατουραλιστικό στάδιο (12-14 ετών)

Ο νεαρός έφηβος, έχοντας κατακτήσει τον ρεαλισμό, αποτυπώνει δράση -π.χ. μορφασμούς μέσα από τα πρόσωπα ή αντικείμενα. Σε γενικές γραμμές, περνάει τα δικά του προσωπικά μηνύματα.

Τελευταίο στάδιο (14-17 ετών)

Η εξέλιξη στην ζωγραφική θα εξαρτηθεί από την καλλιτεχνική φύση του παιδιού, και αν θ’ αποφασίσει να την καλλιεργήσει.

Σύμφωνα με έρευνες, υπάρχουν κάποιες διαφορές μεταξύ του τρόπου και του τι σχεδιάζουν τα κορίτσια και τ’ αγόρια. Τα κορίτσια συνήθως σχεδιάζουν πιο «στρογγυλά» σχήματα, όπως λουλούδια και καρδιές, ενώ οι γωνίες και τα κουτάκια είναι χαρακτηριστικά των αγοριών. Επιπλέον, τα κορίτσια τείνουν να χρησιμοποιούν περισσότερα χρώματα σε κάθε σχέδιο απ’ ό,τι τ’ αγόρια, με προτίμηση τα πιο ζεστά χρώματα όπως το ροζ, αντίθετα με τα πιο ψυχρά, όπως το μπλε, στο οποίο δείχνουν προτίμηση τ’ αγόρια.

Αναμφισβήτητα, οι παιδικές ζωγραφιές είναι ανεπανάληπτα μοναδικές. Όσοι είστε γονείς, θα έχετε σίγουρα κρατήσει ενθύμια από τους μικρούς σας ζωγράφους. Η ζωγραφική αποτελεί πεδίο έκφρασης της συναισθηματικής κατάστασης για όλους, ιδίως όμως για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, τα όποια γνωστικά δεν μπορούν να εκφράσουν λεκτικά το ότι αισθάνονται.

Η παιδική ζωγραφιά μπορεί να χρησιμεύσει και ως εργαλείο αξιολόγησης της προσωπικοτητας, όπως επίσης και ο τρόπος γραφής όχι μόνο παιδιών, αλλά και ενηλίκων. Παράδειγμα, οι τολμηρές πινελιές μπορεί να είναι ένα σημάδι άγχους ή θυμός, ενώ τα πιο απαλά σημάδια υποδηλώνουν μια πιο ήπια προσωπικότητα.

Η ποιότητα της γραμμής μπορεί επίσης να είναι σημαντική -μια φιγούρα που σχεδιάζεται με ελαφριές, ταλαντευόμενες, σπασμένες γραμμές, αποκαλύπτει ένα διστακτικό, ανασφαλές παιδί, που φαίνεται να σκέφτεται, καθώς προχωρά. Αντίθετα, η τολμηρή, συνεχής, ελεύθερα σχεδιασμένη γραμμή εκφράζει την αυτοπεποίθηση και ένα αίσθημα ασφάλειας. Οι μεγάλες φιγούρες, χωρίς λαιμό και ασυμμετρία των άκρων παραπέμπουν σε ένα παρορμητικό παιδί, ενώ τα σύννεφα και η βροχή παραπέμπουν σε ένα ανήσυχο παιδί κτλ.

Η ζωγραφική δεν αποτελεί απλά ένα παιχνίδι, αλλά ένα μέσο εκπαίδευσης, όπου το παιδί πειραματίζεται και ανακαλύπτει. Η ζωγραφική ως μέσο εκπαίδευσης ενισχύει ένα ευρύ φάσμα δεξιοτήτων. Η τέχνη μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να μάθουν και να εξασκήσουν δεξιότητες -π.χ. με μαθητικές έννοιες, όπως μέγεθος, σχήμα, σύγκριση, μέτρηση. Καθώς τα παιδιά περιγράφουν και μοιράζονται λεκτικά την δημιουργία τους, αναπτύσσουν γλωσσικές δεξιότητες.

Η αλληλεπίδραση διανόησης και αισθητικής αλληλοτροφοδοτείται μέσα από την έκφραση. Η φαντασία και η πρωτοτυπία, το προσωπικό στίγμα είναι αυτό που κρύβει πλούσιο συναισθηματικό κόσμο. Γι’ αυτό, πέρα από την αντιγραφή ενός αντικειμένου, καλό είναι οι γονείς να ενθαρρύνουν τα παιδιά να εκφράζονται μέσα από την τέχνη.

Στο συγκεκριμένο άρθρο «αποκάλυψα» κάποια… μυστικά αποκρυπτογράφησης της παιδικής ζωγραφικής. Το διαγνωστικό κομμάτι είναι πολύπλοκο -ο ειδικός πρέπει να είναι έμπειρος επαγγελματίας ψυχολόγος, κατάλληλα επιστημονικά καταρτισμένος στη συμπεριφορά του παιδιού, ώστε να είναι σε θέση να αναλύσει την ζωγραφιά. Το συμπέρασμα δεν βγαίνει πάντα αποκλειστικά από τα σχέδια, αλλά και από τον τρόπο που το παιδί θα ζωγραφίσει, τις ερωτήσεις που θα προηγηθούν κτλ. Συνεπώς, αποτελεί έναν εξειδικευμένο τρόπο αποκρυπτογραφήσης της ψυχοσύνθεσης.

Παρ’ όλα αυτά, ορισμένες φορές ο εσωτερικός κόσμος ενός παιδιού αποτυπώνεται με τόση ευκρίνεια και σαφήνεια, που ακόμα και ο γονέας μπορεί να αντιληφθεί αν κάτι είναι ανησυχητικό -π.χ. αποκρουστικές ζωγραφιές συνήθως σε άσπρο και μαύρο μοτίβο που εκφράζουν θυμό και δεν αρμόζουν σε ένα παιδί, αιχμηρά αντικείμενα, ανθρώπους που τραυματίζονται κ.ά.

Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο γονέας πρέπει να ζητήσει βοήθεια από ειδικό ψυχολόγο, καθώς αποτελούν ανησυχητικά σημάδια. Συνεπώς, αγαπημένοι μου γονείς, να αφουγκράζεστε τα παιδιά σας, με όποιον τρόπο και αν εκφράζουν τα συναισθήματά τους.

– Βρείτε την Έλσα Μπάρδα στις σελίδες της στο Facebook, πατώντας εδώ και εδώ – Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
– email. elsabardapsychologist@hotmail.com

*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και άδεια ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.